પુસ્તક પ્રાપ્તિની વિગત
પ્રકાશક = નવભારત સાહિત્ય મંદિર
પૃષ્ઠ સંખ્યા = ૨૪૧
મૂલ્ય = ૨૭૫ રૂ .
પુસ્તક , પ્રથમ આવૃત્તિ પછી કુલ પાંચ વાર પુનર્મુદ્રિત થઈ ચૂક્યું
“ કૃષ્ણાયન ” માનવ થઈને જન્મેલા ઈશ્વરની વાત છે . એ સર્વાંગસંપૂર્ણ યુગપુરૂષની માનવીય ભાવનાઓના અનુભવની , લાગણીઓની અને ઝંખનાઓની વાત છે . કૃષ્ણાયનનો અર્થ કૃષ્ણ તરફ વિવિધ પાત્રોના વલણની વાત તો કહે જ છે , પરંતુ એથી વધુ અહીં લેખિકા કૃષ્ણના મનોદ્રશ્યમાં અનેકવિધ સ્નેહી પાત્રોનું અયન , કૃષ્ણના મનમાં તેમના વિશેના ભાવો દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે , એ પાત્રોની છબી કૃષ્ણની દ્રષ્ટીએ તાદ્રશ્ય કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે . અને એમ કરતી વખતે કૃષ્ણને તેમણે પ્રભુના સ્વરૂપે વિચારતા નથી દર્શાવ્યા , એમની લાગણીઓ અને ખેંચાણ , સ્મરણોની સાથે સંકળાવાની રીત અને એ દ્વારા સ્નેહીજનો પ્રત્યેનો તલસાટ તદ્દન માનવીય છે . મહાભારત સમગ્રતયા એક એવો વિશાળ વિષય છે જેમાંથી નવનીત રૂપે તારવીએ એટલા મનોભાવો વાંછી શકાય , અર્થો મેળવી અને અનુભવી શકાય અને તેમાંય પૂર્ણ પુરૂષોત્તમ એવા દ્વારિકાધીશ શ્રીકૃષ્ણની , તેમના જૂજવાં રૂપો અને તેમની સાથે સંકળાયેલા અવનવા દૈવી પ્રસંગોની છણાવટ ખૂબ વૈવિધ્યપૂર્ણ અને મનોરમ્ય સંસાર રચી શકે . એટલે આ મહાગ્રંથના કોઈ પાત્ર વિશે પુસ્તક જોઈએ એટલે સૌપ્રથમ વિચાર એ જ આવે કે એવા પ્રસંગો જે સર્વવિદિત છે , એજ પ્રસંગોમાંથી નવનીતરૂપે લેખક કે લેખિકા એવું તે શું તારવવા સમર્થ છે જે અન્ય ગ્રંથોથી વિશિષ્ટ હોય , વાંચવા અને મનોમંથનના એક નવા તારને રણઝણાવવા સમર્થ હોય .
“ કૃષ્ણાયન ” માટે આ વિશે સ્પષ્ટતા લેખિકા ખૂબજ સહજતાથી પ્રસ્તાવના અંતર્ગત કરે છે . તેઓ કહે છે , “ મહાભારતમાં કૃષ્ણ એક પોલિટિશિયન રાજકારણી તરીકે પ્રગટ થાય છે , ભાગવતમાં તેમનું દૈવી સ્વરૂપ છે , ગીતામાં એ ગુરૂ છે , જ્ઞાનનો ભંડાર છે તો ક્યારેક સાવ સરળ માનવીય લાગણીઓ સાથે આપણે તેમને કેમ ન જોઈ શકીએ ? દ્રૌપદી સાથેના એના સંબંધો આજથી કેટલાં હજારો વર્ષો પહેલાં સ્ત્રી પુરુષની મિત્રતાનો એક ઉત્તમ નમૂનો છે . રુક્મિણિ સાથેનું દાંપત્ય વિદ્વતા અને સમજદારી પર રચાયેલું સ્નેહ અને એકબીજા પરત્વેના સન્માનથી તરબોળ દાંપત્ય છે . રાધા સાથેનો પ્રણય એટલો તો સાચો છે કે ફક્ત લગ્નને જ માન્યતા આપનારા આ સમાજે રાધા કૃષ્ણની પૂજા કરી છે . અને આ બધાં સાથે સંકળાયેલ “ કૃષ્ણાયન ” નો કૃષ્ણ માનવીય સંવેદનાઓનો વાહક છે . ”
નવલકથાની શરૂઆત ખૂબ સુંદર થઈ છે . લેખિકા કૃષ્ણની સ્વધામગમન માટેની ઝંખના અને છતાંય એ માનવસ્વરૂપ પ્રભુનું માનવસ્વરૂપ પ્રભુનું કેટલાક બંધનો પ્રત્યેનું વલણ ખૂબ સ્પષ્ટતાથી વર્ણવી જાય છે . શરૂઆત શ્રીકૃષ્ણના નિર્વાણસમયથી થોડી ક્ષણો પહેલાથી થાય છે . પ્રભાસ ક્ષેત્રમાં યાદવકુળનો વિનાશ થઈ રહ્યો છે , બલરામ પણ સ્વધામ સિધાવી રહ્યા છે . આ સમયે પીપળાની નીચે સૂતેલા કૃષ્ણના પગમાં જરા નામનાં પારધીનું બાણ વાગે છે . ગાંધારીનો શ્રાપ જાણે તેમણે પોતે જ મુક્તિ માટે રચેલો મહામાર્ગ છે . અંતિમ ઘડીઓમાં કૃષ્ણ પોતાનું જીવન ફરી એક વખત યાદોના સહારે જીવે છે , મુક્ત થવાની પળે પ્રીતના , સબંધોના અને લાગણીના બંધનો સ્મરણ બનીને આવે છે અને એ પૂર્ણપુરૂષોત્તમ મનુષ્યરૂપે અવતરેલા ઈશ્વરને પૂર્ણત્વ પામવાના રસ્તે કાંઈક અટકાવતું , રોકતું જણાય છે . જે આત્માને શસ્ત્રો છેદી શક્તા નથી અને અગ્નિ બાળી શક્તો નથી તેને સંબંધોના , ભાવનાના બંધનો બાંધી રાખે છે . મનુષ્યાવતારે જન્મેલા ઈશ્વરે દેહધર્મ પાળવો પડતો હોય છે . દેહની સાથે જોડાયેલી તમામ લાગણીઓ , પ્રેમ , મોહ માયા અને સંબંધોના બંધનો દેહને બાંધે છે , એમનું મન બંધાય છે અને મુક્તિનો માર્ગ સ્વયં પ્રભુ માટે પણ અવરોધાય છે .
રૂક્મિણિ સાથે પ્રયાણ પહેલાનો શ્રીકૃષ્ણનો સંવાદ , દ્રૌપદીની કૃષ્ણની મુક્તિની ઝંખના વિશેની અનુભૂતિ અને પ્રભાસ તેમને મળવા દોડવું , વગેરે જાણીતા પ્રસંગો એક અનોખા ભાવથી , નવા દ્રષ્ટિબિંદુથી નીરખવાનો લેખિકાનો પ્રયત્ન ખૂબ મનનીય થયો છે . તો ગોકુળ છોડતી વખતે રાધા સાથે કૃષ્ણનો સંવાદ એ બંનેના ચૈતસિક તારનો પરિચય ખૂબ પ્રભાવી રીતે આપી જાય છે , આ જ રીતે ઉધ્ધવ સાથેનો કૃષ્ણનો સંવાદ પણ ભાવકના મનોદ્રશ્યમાં પ્રેમ અને સમર્પણનો સાગર છલકાવી જવામાં , પાંપણ ભીની કરવામાં સફળ રહે છે . દેવકી , યશોદા , વાસુદેવ , કંસ , યુધિષ્ઠીર , અર્જુન , કુંતી , કર્ણ , ભિષ્મ એ સર્વે માટે કૃષ્ણ પ્રભુ સ્વરૂપ છે . કૃષ્ણ એ બધાંય માટે માનવથી વિશેષ એવા ઈશ્વરીય સ્વરૂપ છે , પરંતુ ફક્ત એવા ત્રણ પાત્રો જેમને કૃષ્ણની માનવીય બાજુનો , માનવીય ભાવો અને લાગણીઓનો પરીચય થયો છે એ છે રાધા , દ્રૌપદી અને રુક્મિણી . લેખિકાનો કૃષ્ણ પ્રભુસ્વરૂપે એક માનવ છે , અને એટલે જ એ માનવના હૃદયથી જ વિચારે છે , સંબંધોના બંધનોમાં ખેંચાય છે અને પ્રીતના સાગર તેના હૈયે છલકે છે .
“ કૃષ્ણાયન ” ના કૃષ્ણ બાળરૂપે ગોકુળમાં અવનવી લીલાઓ કરતા પ્રભુ નથી , કે કુરુક્ષેત્રમાં અર્જુનને ગીતાનું તત્વજ્ઞાન સમજાવતા સર્વજ્ઞાની પરમેશ્વર નથી કે દ્વારિકાના મુત્સદ્દી અને પ્રભાવશાળી નાથ એવા રાજકારણી પણ નથી , અહીં કૃષ્ણનું એક નોખું રૂપ રજૂ થયું છે , જે કદાચ અત્યાર સુધી જોવાયું નથી , અનુભવાયું નથી , અને એ છે તેમનું અદ્દલ આપણી વચ્ચેના કોઈક મિત્ર સમું સ્વરૂપ . રાધા માટે એ નિશ્ચલ પરમ પવિત્ર પ્રેમનું સરોવર છે તો દ્રૌપદી માટે સખ્યભાવ ધરાવતા પરમ મિત્ર છે . રુક્મિણી સાથેનું તેમનું પ્રસન્ન દાંપત્ય પ્રેમ સમજણ અને પરસ્પર આદરની ભાવના તાદ્દશ્ય કરતો અનોખો સંબંધ છે . આ ત્રણ વ્યક્તિઓ સાથે કૃષ્ણ જેટલાં ખૂલ્યા છે , જેટલા અભિવ્યક્ત થયા છે એટલા કદાચ જ બીજા કોઈ પાત્ર સાથે થયાં હશે એ વાતનો અનુભવ આ આખીય કૃતિમાં વારેઘડીએ થયા કરે . કૃષ્ણ આ ત્રણેયના મનમાં રહેલા પ્રશ્નોનું , વિચાર વંટોળનું અંતવેળાએ સમાધાન કરે છે . મનમાં શંકાઓ હોય તો મુક્તિનો માર્ગ જડતો નથી , બંધન જકડી રાખે છે . મૃત્યુની , પરમ નિર્વાણની ઘડીએ શંકાઓના અવરોધો ન હોવા જોઈએ એવું સૂચન અહીંથી મળે છે . એ જ કારણે કૃષ્ણ તેમના મનની શંકાઓનું સમાધાન કરે છે , અને આમ તેમની અને આડકતરી રીતે તેમની સાથેના સંબંધોમાંથી પોતાની મુક્તિનો માર્ગ પ્રશસ્ત કરે છે . નિસ્પૃહપણે જ્યારે મુક્તિની ઝંખના કરે છે ત્યારે એ ફક્ત પોતાના માટે મુક્તિની વાત કરતાં નથી , એ તો કૃષ્ણ માટે મુક્તિનો માર્ગ જાણે પ્રશસ્ત કરે છે . કૃષ્ણ સાથેનો દ્રૌપદીનો એ સુંદર સંવાદ કદાચ ત્યાગની એક નવી વ્યાખ્યા પ્રસ્થાપિત કરે છે , તે શ્રી કૃષ્ણને કહે છે , “ તમે આપેલું બધું તમને સમર્પિને જઈ રહી છું ત્યારે જીવન પણ તમને જ સોંપું છું . તમે મને મારા સુખ , દુઃખ , ગર્વ , અહંકાર , ક્રોધ , દ્વેષ એ બધાંય સાથે સ્વીકારી છે , તો એ બધું જે તમે આપ્યું છે , સુખ કે દુઃખ એ બધુંય સમાનભાવે તમને સોંપું છું . ” દ્રૌપદીનું આ સમર્પણ નિશંક : પરમ નિર્વાણ કે મોક્ષ તરફનો તેનો પ્રાદુર્ભાવ છે .
તે કૃષ્ણને કહે છે , “ મને લાગતું હતું કે સુખ કે દુઃખ એ બધું તમને ધરી દઊં તો મારું શું ? સુખ સ્વકલ્યાણ અર્થે મેળવવું અને દુઃખ ત્યજવું રહ્યું , પણ ત્યજવાથી કશુંય આપણાથી દૂર જતું નથી . દરેક મનુષ્યનું અને પરિસ્થિતિનું સ્થાન જીવનમાં નિશ્ચિત હોય છે . અને એટલે જ આપણા ત્યજવાથી નિયતિમાં કોઈ ફેર નથી પડતો . ” તો અંતે કૃષ્ણએ તેને પ્રેમ કર્યો છે કે નહીં એ સવાલનો જવાબ આપતા કૃષ્ણ જાણે પ્રેમની એક અનોખી ગીતા કહી જાય છે . એ કહે છે , “ મેં તમને ખૂબ પ્રેમ કર્યો છે , પરંતુ મારા માટે પ્રેમનો અર્થ પત્નિત્વ કે પતિત્વ નથી . લગ્ન એ પ્રેમનું પરિણામ નથી . પ્રેમ એ કદીયે એક દિશામાં વહેતી બે કિનારા વચ્ચે બંધાયેલી પાણીની ધારા નથી . પ્રેમ એ હવાની જેમ આપણા શ્વાસમાં અવરજવર કરતું , અસ્તિત્વ માટેનું અનિવાર્ય તત્વ છે . સ્પર્શવું કે સાથે જીવવું પ્રેમનો પર્યાય નથી , દેહને પ્રેમથી જોડનારા અપૂર્ણ છે . ” ખરા અર્થમાં કૃષ્ણને દ્રૌપદી આ અંત સમયે જ પૂર્ણપણે સમજે છે , કહો કે “ પામે છે . ” દ્રૌપદી કદાચ આ જ સમયે તેના સમર્પણના મંત્ર , " ત્વઢિયમસ્તિ રવિન્દ્ર તુમ્યમેવ સમર્પત ” નો સાચો આવિર્ભાવ કરે છે .
મહાભારતના યુધ્ધ પહેલા પાંડવો તથા દ્રૌપદી સાથે ખુલ્લા મને સંવાદનો કૃષ્ણનો પ્રયત્ન ખૂબ અલભ્ય પ્રસંગ છે . બધાને હું નહીં , ‘ સ્વ ’ બનીને પોતપોતાનું મન ખુલ્લું કરવા કહેતા કૃષ્ણ ક્યાંક બધાને એક તાંતણે સાધવાનો પ્રયત્ન કરે છે , અથવા તો એ તાંતણો મજબૂત કરતા જણાય છે . અહીં ભીમ તથા દ્રૌપદીની સ્પષ્ટતાઓ કદાચ લેખિકાના મનોદ્રશ્યની જ કલ્પનાઓ હશે , પરંતુ મૂળ કથાવસ્તુ સાથે એ એટલાં તો ભળી જાય છે કે એમને અલગ કરીને જોવા અશક્ય થઈ રહે . પોતપોતાના પરમસત્યના સહજ નિખાલસ સ્વીકારની આ પળોનું સુંદર વર્ણન વાચકને પ્રવાહમાં તાણી જાય છે . હિરણ્યના પ્રવાહમાં કૃષ્ણ દ્રૌપદીને , તેના ભાવોને વહેતા જુએ છે , કપિલાનો વેગવંતો પ્રવાહ તેમને રુક્મિણિના એ પ્રશ્ન જેવો લાગે છે જેમાં એ પૂછે છે , “ શું સહધર્મચારીણી તરીકે હું ઊણી ઉતરી છું ? ” ધર્મ અર્થ અને કામના માર્ગ પર સાથે ચાલનારા કૃષ્ણ તેને મોક્ષના માર્ગે એકલી મૂકી સિધાવે એ વાતનો રંજ તેને થયો છે . સરસ્વતિના પાંખા નિશ્ચલ પ્રવાહમાં તેમને રાધાનો ચહેરો દેખાય છે . કૃષ્ણપ્રતિક્ષામાં સદાય રત એ બે આખો જાણે કહે છે , “ કા’ના , મને એકલી મૂકીને ક્યાં જઈશ ? મારા વિના તારું વર્તુળ પૂરું નહીં થાય . હું તારું સંગીત છું , તારી છાયા છું . ” કૃષ્ણના જીવનની અતિ મહત્વની એવી આ ત્રણેય સ્ત્રીઓ નિર્વાણ સમયે બધુંય તેમને સમર્પિને સ્વયં જાણે કૃષ્ણની જ મુક્તિનો માર્ગ પ્રશસ્ત કરી દે છે . સાગરની વિશાળતાનો પ્રાદુર્ભાવ જેમ સંગમસ્થળેથી જ થાય છે , તેમ આ ત્રણેય સ્ત્રીઓ બધુંય કૃષ્ણને સમર્પિને પોતાના અસ્તિત્વને તેમનામાં એકરૂપ કરવા જઈ રહી છે . નવલકથામાં મનોહર રીતે આલેખાયેલા કૃષ્ણ સાથે રુક્મિણિના બે સંવાદો અને સત્યભામા સાથેનો એક સંવાદ વિશેષતઃ ઉલ્લેખનીય છે . એક પ્રસંગ કૃષ્ણ તેમની મુક્તિપ્રયાણ પહેલાની વિદાય માંગે છે એ સમયનો છે . રુક્મિણિને કૃષ્ણ સમગ્રતયા પોતાના જોઈએ છે , એ જ કેમ , કૃષ્ણની સાથે સંકળાયેલા બધાંયને કૃષ્ણ આખેઆખાં જોઈએ છે , પરંતુ એ કોઈના નવલકથામાં મનોહર રીત આલેખાયેલા કૃષ્ણ સાથે રુક્મિણિના બે સંવાદો અને સત્યભામા સાથેનો એક સંવાદ વિશેષતઃ ઉલ્લેખનીય છે . એક પ્રસંગ કૃષ્ણ તેમની મુક્તિપ્રયાણ પહેલાની વિદાય માંગે છે એ સમયનો છે . રુક્મિણિને કૃષ્ણ સમગ્રતયા પોતાના જોઈએ છે , એ જ કેમ , કૃષ્ણની સાથે સંકળાયેલા બધાંયને કૃષ્ણ આખેઆખાં જોઈએ છે , પરંતુ એ કોઈના બંધનોમાં એમ સહજ બંધાતા નથી .
જ્યારે જ્યાં કોઈને એમની જરૂરત હોય , તે પહોંચી જાય છે , અને આમ રુક્મિણિના મનમાં તેમના માટે ઝંખના સતત રહ્યા કરે . રુક્મિણિને એવો પતિ જોઈએ છે જે પ્રેમ કરે , વઢે લડે , ભૂલો કાઢે , રિસાય અને મનાવેય ખરો . એને પ્રભુ નથી ખપતા , એને પોતાના માનવરૂપ પતિ જોઈએ છે , પરંતુ રુક્મિણિ ખૂબ સહજભાવે એ પ્રશ્નોના જવાબો પોતાની પાસેથી જ શોધે છે . તે કૃષ્ણના મૌનને સહી શક્તી નથી , એટલે જ્યારે કૃષ્ણ તેમને મનુષ્યદેહધર્મની પૂર્ણતાની અને પ્રયાણની ઘડી આવી ગઈ છે એમ કહે છે ત્યારે એ અંતિમ સમયે પોતે જેને વરી હતી એવા પતિને એ કૃષ્ણમાં શોધી રહે છે અને તેને મળે છે માનવસ્વરૂપ પ્રભુ . આ આખોય પ્રસંગ ભાવપ્રધાન છે . પોતાની કાયમ ઈર્ષ્યા કરતી સત્યભામાને પણ તે પ્રયાણ પહેલા એક બાળકને જેમ માતા મનાવે એમ સાંત્વન આપતા કહે છે , “ તારાથી નિકટ , તારાથી પ્રિય કોણ હતું પ્રભુને ? તું તો એમનો પ્રાણ .... એમની પ્રિયા ... ” આ સાંભળીને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડતી સત્યભામાની આંખોમાંથી વહેતા આંસુમાં , પોતાની કાયમ ઈગ્ય ફરતી સત્ય પણ તે પ્રયાણ પહેલા એક બાળકને જેમાં માતા મનાવે એમ સાંત્વન આપતા કહે છે , “ તારાથી નિકટ , તારાથી પ્રિય કોણ હતું પ્રભુને ? તું તો એમનો પ્રાણ .... એમની પ્રિયા ... ” આ સાંભળીને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડતી સત્યભામાની આંખોમાંથી વહેતા આંસુમાં , તેના સહજ ઈર્ષ્યા સ્વીકારના ભાવમાં રુક્મિણિને પોતાનું કૃષ્ણના જીવનમાં સ્થાન સ્પષ્ટપણે દેખાય છે , સમજાય છે .
સત્યભામાને કૃષ્ણના સત્યનું દર્શન રુક્મિણિ કરાવે છે . ત્રિવેણીસંગમ પાસે પારધીના બાણે ઘાયલ થયેલા શ્રીકૃષ્ણ પાસે તે પહોંચે છે ત્યારે તેના મનમાં એ પ્રશ્ન છે કે કૃષ્ણ તેને ક્યારેય આખાં ન મળ્યા , એકાંતે જીવવા ન મળ્યું . કૃષ્ણ તેને સમજાવે છે કે , “ કૃષ્ણ બનીને જીવવું એટલે સ્વને ભૂલી જવું . ” કૃષ્ણના જીવનનો શ્રેષ્ઠ અંશ એટલે રુક્મિણિ , ગીતામાં પણ તેમણે કહ્યું છે , સ્ત્રીઓમાં હું રુક્મિણિ છું . કૃષ્ણ તેને ગળે એ વાત ઉતારે છે કે જે સહજીવન તેઓ જીવ્યા , અદ્વૈતનો જે અદભુત અનુભવ તેઓ પામ્યા , એ ન મેળવી શકાયાના વસવસાથી ક્યાંય અધિક આનંદતર છે . વાદળ વગરના આકાશ જેવું જેનું મન સર્વ શંકાઓથી મુક્ત થયું છે તેવી રુક્મિણિ પણ આ સમયે કૃષ્ણ ને કહે છે , ” ત્વઢિયમસ્તિ ગોવિન્દ્ર તુમ્યમેવ સમર્ખતે “ . “ પહેલા વરસાદમાં પલળેલો મનનો એક ખૂણો જીંદગીભર ભીનો જ રહે છે . ગમે તેટલો તાપ , ગમે તેટલો તડકો પણ તેને સૂકવી શક્તો નથી એમાં કોઈ શું કરી શકે ? ” એવી રાધાની પવા છાપાનો સડજ વીદ્રા ગામના પોતાના જ મનનો પુત્રવધુ શ્યામાનો સહજ સ્વીકાર રાધાના પોતાના જ મનનો શબ્દ નથી શું ? “ પુરૂએ માટે પ્રેમ લીધા કરવાનું નામ છે જ્યારે સ્ત્રી નદીની જેમ વહીને મીઠું પાણી સમુદ્રને રેડી દઈને પ્રેમ કરે છે . મહેંદીનો રંગ જતો રહે છે , હાથની રેખા નહીં , પ્રેમ હાથની મુઠ્ઠીમાંની હવા જેવો છે . , મુઠ્ઠી ખાલી છે પણ અને નથી પણ . ” આ રાધાની સમજણ તેને કૃષ્ણના જીવનની સૌથી મહત્વની , પ્રિય , સ્નેહના નિતાંત સૌંદર્યવતી વ્યક્તિ બનાવી દે છે . અને કદાચ એટલે જ કૃષ્ણ ગોકુળ છોડતી વખતે મુક્તિનો સર્વપ્રથમ બોધ તેમને જ આપે છે . તેઓ રાધાને કહે છે , “ અવરજવર તો આપણા મનની છે , બાકી એ હોય છે એક બિંદુથી બીજા બિંદુ વચ્ચે સમય અને આપણું અસ્તિત્વ ” તો આ જ વાત દ્રૌપદીને સમજાવે ત્યારે તેઓ કહે છે , “ પ્રેમ વસ્તુ નથી , તત્વ છે , માંગવું નહીં સમર્પવું છે . ” અંતિમ પળે મોહને ત્યજવાનો બોધ અર્જુનને આપનાર કૃષ્ણ સ્વયં આ ત્રણ પરિમાણો , દ્રૌપદી , રુક્મિણિ અને રાધામાં અટકેલા છે . કારણકે સ્નેહના તાંતણે તેમની સાથે બંધાયેલા પ્રભુને એ ત્રણ વ્યક્તિઓ જ્યાં સુધી મુક્ત ન કરે ત્યાં સુધી સ્વયં પ્રભુને માટે પણ મુક્તિ શક્ય નથી . કૃષ્ણ તેમના શંશય દૂર કરી પોતાના કર્મ પ્રત્યે પ્રેમ અને સમર્પણ પ્રત્યે દોરે છે અને સ્વયં પ્રભુને માટે પણ મુક્તિ શક્ય નથી . કૃષ્ણ તેમના સંશય દૂર કરી પોતાના કર્મ પ્રત્યે , પ્રેમ અને સમર્પણ પ્રત્યે દોરે છે અને પોતાની મુક્તિ તેમની પાસેથી જ માંગે છે . અંતિમ વિદાય વખતે જાણે ગોવિંદ પોતે પોતાનું બધુંય તેમને આપી , તેમનું અર્પેલું સ્વિકારી પોતાની મુક્તિનો માર્ગ કંડારે છે . ખૂબ ભાવસભર અને ભાવકને ઓળઘોળ કરી મૂકે તેવા સંવાદો , આજના સમયમાં પણ પ્રસ્તુત અને પ્રાયોગિક થઈ પડે તેવી સંબંધોની સહજ , તદ્દન સહજ સમજણ અને પ્રેમ વિશે , સમર્પણ વિશે અને મુક્તિ વિશેની પરિભાષાનો નવો અને અનોખો આયામ આપતી શ્રી કાજલબહેનની કલમ ખરેખર એક નોખી ઉંચાઈને સ્પર્શે છે . તેમની આ નવલકથા લખવાની યાત્રા વિશે તેમણે ક્યાંક લખ્યું છે ,
“ કોઈપણ માણસ જે આટલું અદભુત જીવ્યો હોય , આટલી બધી ઘટનાઓ અને જીવનના સડસડાટ વહેતા પ્રવાહ સાથે વહીને જીવ્યો હોય , એ માણસ જ્યારે દેહકર્મ પૂર્ણ કર્યા પછી પરમનું પ્રયાણ કરે ત્યારે એની લાગણી કેવી હોય ? આ વિચાર મને રહી રહીને આવતો.”
